Συνέντευξη με την συγγραφέα Νέλλη Σπαθάρη

Η ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΝΕΛΛΗ ΣΠΑΘΑΡΗ

Γράφει η Κυριακή Γανίτη(Dominica Amat)

   Σημερινή μου καλεσμένη στην στήλη των συνεντεύξεων η συγγραφέας Νέλλη Σπαθάρη. Την ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο καί τις απαντήσεις της. Από τις εκδόσεις Ελκύστης κυκλοφορεί το νέο της βιβλίο,με τίτλο ''Η λαογραφία της Ανατολικής Θράκης μέσα από τις αφηγήσεις των προσφύγων, Ιστορική και κοινωνική προσέγγιση". Της εύχομαι να είναι καλοτάξιδο. Για όσους/ες επιθυμούν να το διαβάσουν,μπορούν να το προμηθευτούν από κάποιο βιβλιοπωλείο.

                                                Πάμε να δούμε τι μοιράστηκε μαζί μας...

ΕΡΩΤΗΣΗ 1: Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ελκυστής το νέο σας βιβλίο,με τίτλο ‘’Η λαογραφία της Ανατολικής Θράκης μέσα από τις αφηγήσεις των προσφύγων, Ιστορική και κοινωνική προσέγγιση’’. Να είναι καλοτάξιδο! Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια γι’αυτό;

Ν.Σ. Πρόκειται για μία επιστημονική έρευνα, η οποία εκπονήθηκε κατά τις μεταδιδακτορικές μου σπουδές στο Παρίσι, στην ΄Ecole des Hautes ΄Etudes en Sciences Sociales και η οποία βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Βασίζεται στην αναζήτηση και μελέτη των αφηγήσεων των προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, οι οποίοι μετά τη συνθήκη των Μουδανιών (25 Σεπτεμβρίου 1922) αναγκάστηκαν εσπευσμένα να εγκαταλείψουν τον τόπο τους. Η περιπλάνησή μου στον χώρο της Θράκης έγινε κυρίως μέσω των δελτίων Θρακικά και Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού, των δύο θρακικών σωματείων, τα δελτία των οποίων αποτέλεσαν μια νησίδα, ένα κύτταρο διατήρησης της μνήμης, αλλά και της ταυτότητας των εκδιωχθέντων κατοίκων της Ανατολικής Θράκης.

Η προσέγγιση του αρχειακού υλικού έγινε με βάση την ιστορική Σχολή των Annales d’ Histoire Έconomique et Sociale (Χρονικά Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας), ιστορική τάση, η οποία καλλιεργήθηκε στη Σχολή των σπουδών μου. Μεταξύ άλλων, η Σχολή αυτή ενδιαφέρεται για την μικροϊστορία, την ιστορία της καθημερινής ζωής, τις αφηγήσεις των βιωμάτων. Για την καταγραφή αυτής της ιστορίας, η σημαντικότερη πηγή είναι η μνήμη των ανθρώπων-η ατομική και η συλλογική τους μνήμη.

Μέσα, λοιπόν, από τις αφηγήσεις των προσφύγων μπορούμε να γνωρίσουμε τα ήθη και τα έθιμά τους, τις σχέσεις τους και τις αλληλεπιδράσεις τους με τις άλλες εθνότητες με τις οποίες συνυπήρξαν, καθώς και τις αρχαιοελληνικές και βυζαντινές τους ρίζες.

ΕΡΩΤΗΣΗ 2: Ποια η πηγή έμπνευσης της ιστορίας του βιβλίου σας; 

Ν.Σ. Η αφορμή για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος υπήρξε η απώλεια του πατέρα μου, ο οποίος καταγόταν από μια ιστορική οικογένεια της Κωνσταντινούπολης. Θέλησα, δηλαδή, να αποτίνω φόρο τιμής σε μια οικογένεια, η οποία ορμώμενη από την Πόλη έφτασε μέχρι το Βουκουρέστι, το Παρίσι, την Αγία Πετρούπολη, την Κίνα και η οποία θυσιάστηκε (δύο παππούδες μου απαγχονίστηκαν, ο ένας από τους Τούρκους και ο άλλος από τους Βούλγαρους). Δεν θα ήθελα να περιαυτολογήσω εδώ- οι αναγνώστες μπορούν να διαβάσουν περισσότερα στην αφιέρωση του βιβλίου μου- μόνο θα ήθελα να συμπληρώσω πως ο παππούς μου Αγησίλαος Σπαθάρης δώρισε το «Σχολείο Σπαθάρη» στη Νέα Φιλαδέλφεια το 1927 στη μνήμη της γιαγιάς μου η οποία έφυγε νέα από τη ζωή για τα παιδιά των προσφύγων της περιοχής.

ΕΡΩΤΗΣΗ 3: Πόσος χρόνος καί πόση έρευνα χρειάστηκε για να ολοκληρώσετε την συγγραφή του; 

Ν.Σ. Οι μεταδιδακτορικές σπουδές μου στη Σχολή που προανέφερα ήταν τριετείς με συνεχή μετακίνηση από το Παρίσι στην Αθήνα και αντίστροφα, καθώς η διδασκαλία του επιστημονικού υπόβαθρου γινόταν στη Σχολή μου, αλλά το αρχειακό υλικό βρισκόταν στην Ελλάδα. Πέρασα έναν χειμώνα στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη για τη μελέτη των Δελτίων των δύο προαναφερθέντων Θρακικών Σωματείων και για την καταγραφή των πηγών, αλλά ο χρόνος ολοκλήρωσης του βιβλίου υπήρξε πολύ μεγαλύτερος, καθώς οι πηγές αυτές δεν παρατίθενται απλώς στο βιβλίο, αλλά γίνεται μια ιστορική και κοινωνική προσέγγισή τους, όπως εμφαίνεται στον υπότιτλο του εξώφυλλου.

ΕΡΩΤΗΣΗ 4: Τί θα επιθυμούσατε να αποκομίσουν οι αναγνώστες/στριες από την ανάγνωση του βιβλίου σας;

Ν.Σ. Θα ήθελα να κατανοήσουν πως οι παραδοσιακές κοινωνίες δεν υπήρξαν στατικές. Διαμορφώνονταν με βάση τις ποικίλες ιστορικές επιδράσεις. Για παράδειγμα, η παραδοσιακή οργάνωση στην Ανατολική Θράκη διαμορφώθηκε με βάση τη μετακίνηση του κέντρου του ελληνισμού από αρχαιοελληνικό κόσμο στο βυζαντινό, από την επίδραση της θρησκείας, από τις αλληλεπιδράσεις που προκαλούνταν από τις μετακινήσεις των πληθυσμών. Έτσι και η προσφυγιά έφερε έναν πολιτισμό, ο οποίος εντάχθηκε στον χώρο στον οποίο μετακινήθηκε με πλήθος αλληλεπιδράσεων. Και οι αφηγήσεις των προσφύγων αποτελούν το ουσιαστικότερο υλικό για το τι έζησαν, το τι έφεραν και το τι συνάντησαν οι άνθρωποι αυτοί.

ΕΡΩΤΗΣΗ 5: Πιστεύετε πως ο κόσμος πλέον είναι πιο ευαισθητοποιημένος γύρω από ζητήματα που αφορούν την ιστορία καί την λαογραφία του τόπου μας;

Ν.Σ. Πιστεύω πως όσοι ασχολούνται με την ιστορία και τη λαογραφία του τόπου μας, πλέον ασχολούνται πιο ουσιαστικά. Επειδή ζούμε σε ταραγμένες εποχές (η αλήθεια είναι και πότε δεν ήταν ταραγμένη η ιστορία της ανθρωπότητας;), υπάρχει μια ουσιαστικότερη διάθεση για τη διερεύνηση θεμάτων της ιστορίας. Ειδικά, με τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή, θεωρώ πως ειδικά το θέμα αυτό το προσέγγισαν πολλοί αναγνώστες. Όσο για τη Λαογραφία, θεωρώ ότι όσοι ασχολούνται με αυτή στην εποχή μας, ασχολούνται με μια πιο ουσιαστική ματιά, έχοντας αποτινάξει μια οπτική που μας έρχεται από την περίοδο του Ρομαντισμού και η οποία παρουσιάζει την παραδοσιακή ζωή ως την ιδανική ζωή, το πρότυπο της κοινωνικής οργάνωσης.

Έχω μια ενδιαφέρουσα αναφορά στο βιβλίο μου πάνω στο θέμα:

«Σπάνια η σχέση του μελετητή προς το παρελθόν και το παρόν είναι ουδέτερη. Για τους μεν, το παρελθόν είναι ο χρυσούς αιών, η υποδειγματική χρονική περίοδος της αγνότητας και της αρετής, η εποχή των μεγάλων προγόνων και των παραδόσεων. Για τους δε, αντιπροσωπεύει τη βαρβαρότητα, τον αρχαϊσμό, την εποχή των χαμηλών φυσικών και πνευματικών ικανοτήτων. Όσο για το παρόν, αντίστοιχα, είναι είτε η ευτυχισμένη περίοδος της προόδου, της δημιουργικότητας και του πολιτισμού είτε η επικίνδυνη περίοδος της απερισκεψίας και της παρακμής. Πρόκειται για κρίσεις, με βάση τις οποίες οι υποστηρικτές της μιας ή της άλλης άποψης καταλήγουν πάντα στο να βρουν τα αντίστοιχα επιχειρήματα, για να υποστηρίξουν τη θέση τους. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι ο δυτικός κόσμος βγαίνει από μια μακρά περίοδο που σημαδεύτηκε από την ιδεολογία της προόδου, η οποία δίνει την αίσθηση ότι διακόπηκε για δύο τουλάχιστον αιώνες -τον 17ο και τον 18ο- η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο αρχαίο και το σύγχρονο. Το αν η κοινωνία μας έχει σήμερα ως πρότυπο το παρελθόν ή προσβλέπει στο μέλλον είναι πάρα πολύ δύσκολο να καθοριστεί. Θα έλεγα μάλλον πως στέκεται καταμεσής, σε μια κατάσταση τραγικού διχασμού και σύγχυσης.»

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, το σίγουρο είναι πως όσοι ενδιαφέρονται να διαβάσουν λαογραφία, δεν μένουν πλέον μόνο στη ρομαντική πλευρά της.

ΕΡΩΤΗΣΗ 6: Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια καί για τα άλλα βιβλία σας;

Ν.Σ. Στάκα καρδιά μου (βραβείο UNESCO): Κάποιο Τριώδιο της δεκαετίας του ’70. Μια φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής αποβιβάζεται στην Ύδρα εξοπλισμένη με ένα κασετόφωνο, μια φωτογραφική μηχανή κι ένα ερωτηματολόγιο. Αποστολή της να κάνει μια επιτόπια έρευνα για το μάθημα της Λαογραφίας. 

Νιώθει σαν τον Δον Κιχώτη που βγαίνει σε περιπέτεια. Μόνο που ο Δον Κιχώτης βγαίνει σε έναν κόσμο που δεν αναγνωρίζει πια, όπου οι αλήθειες είναι διασκορπισμένες και αμφίσημες, ενώ η ίδια νιώθει πως κατέχει τις αλήθειες της μικρής νησιωτικής κοινωνίας, αφού έχει καταγωγή από το νησί και έχει περάσει εκεί όλα τα καλοκαίρια της ζωής της. Ωστόσο θα διαψευσθεί. Η ζωή είναι πιο πολυσήμαντη απ’ ό,τι φαίνεται.

Θα τεθούν θέματα όπως η ευτυχία, η επιθυμία, η φτώχεια, η θέση της γυναίκας, η κοινωνική καταξίωση, η μοναξιά και η περιθωριοποίηση, η συναίρεση της ατομικής με τη συλλογική μνήμη, η σχέση της παραδοσιακής με τη σύγχρονη κοινωνία. 

Amor fati (εκδόσεις Ελκυστής): Ζωή και Άρης, Νάντια και Αντώνης. Μια οικογένεια, αλλά όλοι εναντίον όλων. Η Ζωή βυθισμένη στα αρχαιολογικά της και στην αναζήτηση ενός ακροατηρίου που θα ενδυναμώνει τον ναρκισσισμό της, ο Άρης απομονωμένος να αδυνατεί να διώξει τις μνήμες του πολέμου, η μικρή Νάντια παραμελημένη, έρμαιο της ζήλιας του αδελφού της Αντώνη. Όταν όμως φτάσει στην εφηβεία, η Νάντια θα κολλήσει τις φωτογραφίες της Τζέιν Φόντα και της Άντζελα Ντέιβις στο δωμάτιό της, θα κάνει την προσωπική της επανάσταση και θα ακολουθήσει το ρεύμα της δεκαετίας του ’70. Με τη συμμαθήτριά της, την Τίνα, το alter ego της, θα αναλύσουν την εποχή μέσα από τις κινηματογραφικές ταινίες και τους στίχους των τραγουδιών και θα κάνουν σχέδια για το μέλλον. Αλλά, τόσο κοινότυπο: όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, οι θεοί γελούν. Ο Αλέξης, ο Τζόναθαν, ο Αλφόνσος και ο Κλοντ θα αφήσουν το στίγμα τους στις αναζητήσεις της. Από την Ύδρα στη Σίφνο και από το Νόρφολκ της Αγγλίας στο Νανσί και τα όμορφα χωριά της βόρειας Γαλλίας, αλλά και μέσα από την ποίηση, την τέχνη, τη μουσική, τον κινηματογράφο, την αρχιτεκτονική, τα μουσεία, η Νάντια θα κυνηγήσει τα όνειρά της. Μόνο που ένα ένοχο μυστικό θα στέκεται πάντα εμπόδιο στις επιδιώξεις της. Τριάντα χρόνια μετά, αποφασισμένη να διώξει από πάνω της την τοξικότητα των οικογενειακών σχέσεων, θα σκίσει παλιά γράμματα, θα τα σκορπίσει στους πέντε ανέμους και θα φωνάξει απέναντι στη μανιασμένη θάλασσα: «Είμαι η Νάντια και είμαι καλά».

Μόνο καλοκαίρια (εκδόσεις Ελκυστής): Από την κατάρρευση του χρηματιστήριου της Γουόλ Στριτ το 1929 στη χρεοκοπία της Ελλάδας το 1932. Με φόντο την Αθήνα του Μεσοπολέμου, η Σόνια αναζητεί να καταγράψει τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία με τον φωτογραφικό της φακό και τις συγγραφικές της δοκιμές. Έχοντας χάσει τον άνδρα της στην ισπανική γρίπη του 1918, απομονωμένη στο σπίτι της στη Δεξαμενή, αποφασίζει να βγει στην κοινωνία και να ταξιδέψει στον χώρο και στις εμπειρίες. Ο Φιλιππουπολίτης Αγησίλαος, μηχανικός ο οποίος δραστηριοποιείται επαγγελματικά στη Γαλλία μετά την δραματική διαφυγή του από την Ανατολική Ρωμυλία, θα είναι ο άνθρωπος που θα την ταξιδέψει στη ζωή. Από τη Ντοβίλ της Νορμανδίας, στην Ονφλέρ του Μποντλέρ και το Καμπούρ-το μυθικό Μπαλμπέκ-του Μαρσέλ Προυστ, στο Ζιβερνί του Μονέ, τη περιδιάβαση στο Παρίσι με την εναλλακτική ματιά του, την Αθήνα, το Ναύπλιο, την Ύδρα της εξόριστης φεμινίστριας Καλλιρρόης Παρρέν και τον Πόρο της δισέγγονης του γιατρού του Καποδίστρια που πάλεψε την πανώλη Κλοντίν Γκος, η ανήσυχη Σόνια θα προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στις σκέψεις που την κατατρύχουν με στήριγμα τη Λουίζα, το alter ego της. Μέχρι την ολοκληρωτική καταστροφή. Μια καταστροφή που ωστόσο, ανοίγει έναν νέο κύκλο ζωής.

Στην Ύδρα αέναα θα επιστρέφεις, Βραβείο Πανελλήνιας Ένωσης Λογοτεχνών (εκδόσεις Ελκυστής): Η Άννα, φοιτήτρια στη Σχολή Καλών Τεχνών, στήνει το καβαλέτο της έξω από το μοιραίο σπίτι της Ύδρας. Η Ελπίδα, μια γενιά μετά, περιδιαβάζει τα καλντερίμια του νησιού μελετώντας το αρχιτεκτονικό του αποτύπωμα. Μάνα και κόρη. Σχέση οδυνηρή μέσα από κρυμμένα οικογενειακά μυστικά. Το διακύβευμα είναι ο χώρος, το σπίτι. Μόνο που ο χώρος αποτυπώνεται στη μνήμη και η μνήμη τον ανασυντάσσει πάλι και πάλι και πάλι… Γιατί η Ύδρα είναι η μεγάλη ερωμένη.

Τέλος, έχω συγγράψει βιβλία επιστημονικά, πανεπιστημιακά, εκπαιδευτικά, σχολικά.

EΡΩΤΗΣΗ 7: Τέλος,σαν αναγνώστρια,τί είδους βιβλία προτιμάτε να διαβάζετε;

Ν.Σ. Είμαι πτυχιούχος όχι μόνο της Ελληνικής, αλλά και της Γαλλικής Φιλολογίας. Ως εκ τούτου, έχω ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη γαλλική λογοτεχνία, ιδιαίτερη την παλαιότερη. Ο πιο αγαπημένος μου Γάλλος συγγραφέας είναι ο Μαρσέλ Προυστ, του οποίου το επτάτομο (εννιάτομο στην ελληνική μετάφραση του Παύλου Ζάννα) μυθιστόρημα «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» μελετήσαμε επί ένα εξάμηνο στο ΕΚΠΑ με έναν εξαιρετικό καθηγητή, τον Kohler, να μας αναλύει λεπτεπίλεπτα κάθε κρυφή του πλευρά. Αυτό που συγκράτησα ήταν η αναφορά του συγγραφέα στη μνήμη, καθώς το μνημειώδες αυτό μυθιστόρημα προέκυψε από το ξύπνημα της μνήμης του συγγραφέα τρώγοντας ένα γλυκό μαντλέν που του έφερε εικόνες από την παιδική του ηλικία. Υπέροχη η αναφορά στο μικρό χάρτινο παιχνίδι των Ιαπώνων με το νούφαρο με τα διπλωμένα φύλλα που όταν βραχεί στο νερό τα ξεδιπλώνει. Έτσι θέλω να ξεδιπλώσει και η μνήμη των προσφύγων μέσα από τη λαογραφική καταγραφή μου. Κάπου είχα διαβάσει, όπως αναφέρω στο μυθιστόρημά μου Amor fati για τις ηλικιωμένες Ζαππίδες (από το Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης), πως δεν υπάρχουν τρεις προστακτικές: αγάπα, κοιμήσου, διάβασε. Κι εγώ πρόσθεσα άλλη μία: ξέχνα!

Επίσης, αγαπημένος μου ποιητής είναι ο Μπωντλέρ, καθώς και η συγγραφέας που διερεύνησε το γυναικείο φύλο η Σιμόν ντε Μπωβουάρ.

Από τη σύγχρονη λογοτεχνία μου αρέσει ιδιαίτερα η αγγλοσαξονική: Ίαν ΜακΓιούαν, Φιλίπ Ροθ, Τζούλιαν Μπαρνς, Πωλ Ώστερ, Τζον Φόουλς, Καζούο Ισιγκούρο (θα τον εντάξω κι αυτόν, αν και Ιάπωνας, στην εν λόγω λογοτεχνία).

Σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο σας καί τις απαντήσεις σας.

Με εκτίμηση,Κυριακή Γανίτη από το blog Dominica Amat